Wulangan 2 Semester Genep Kelas 8 Tembang Macapat: Pangkur

 

Wulangan 2 Semester Genep Kelas 8

Tembang Macapat: Pangkur

 

Tembang Pangkur kalebu tembang macapat. Ana panemu, yen tembung macapat saka pamacane papat-papat. Karepe, yen nglagokake pamedhote gatra wiwitan tiba wanda kang angka papat. Adhedhasar lagu gendhing uga dijarwani, macapat wancahan saka mat lan pat. Karepe, tembang iku yen dilagokake ing gendhing nganggo wirama(mat) papat-papat, lire saben sak wirama isi patang wanda(suku kata). Tembung pat nuduhake marang cacahing tandha diakritis(sandhangan) sajroning aksara Jawa sing jumbh sajroning tembang macapat.

Semaken Tembang Pangkur ing ngisor iki!

Pangkur

Satru sekti saya ndadra

pangrenahe kalangkung mbebayani

wus nrabas ing dhusun-dhusun

yeku inuman keras

narkotika obat teler sabu-sabu

sabarang tindak maksiyat

iku kabeh den singkiri.

 

Tembang Pangkur iku kalebu Tembang Macapat kang kaiket mawa paugeran-paugeran tartamtu, yaiku:

a.       Guru gatra, yaiku cacahing gatra (larik) saben sapada (bait).

b.      Guru wilangan, yaiku cacahing wanda(suku kata) saben sagatra.

c.       Guru lagu, yaiku dhong-dhing utawa tibaning swara ing pungkasaning gatra.

 

Saka paugeran kasebut mula bisa dideleng menawa lembang Pangkur nduweni paugeran kaya ngene:

a. Guru gatrane           : 7

b. Guru wilangan        :  8, 11, 8, 7, 12, 8, 8

C. Guru lagu               : i, u, a, u, a, i

 

Kawruh Basa

- satru tegese mungsuh.

- sekti tegese duwe kaluwihan sing ngungkuli kodrat.

- ndadra tegese ndadi, ngambra-ambra.

- pangrenahe tegese reka-rekane, pangapusane.

- klangkung tegese sansaya.

- nrabas tegese nlasak, nembus

- yeku tegese yaiku.

- sabarang tegese kabeh.

- tindak maksiyat tegese tumindak ina.

- densingkiri tegese di adohi, disingkiri.

 

Gancarane Tembang Pangkur ing ndhuwur iku:

Mungsuh kang sekti saya ndadi utawa ngambra-ambra, rekadayane sansaya mbebayani. Wus nlasak utawa nembus (mlebu) ing dhusun-dhusun, yaiku inuman keras, narkotika, obat teler (obat kang njalari mabuk), shabu-shabu lan saakehing tumindak maksiyat. Iku kabeh becike disingkiri.

 

Dene piwulang kang bisa kajupuk saka tembang Pangkur ing ndhuwur iku yaiku:

a. Awake dhewe kudu waspada marang bab-bab kang bisa dadi mungsuh ing panguripan.

b. Aja gampang kena pambujuk kang bisa gawe rusak.

c. Manungsa kudu nyingkiri tumindak maksiyat.

 

Pangkur

Mingkar-mingkuring angkara

Akarana karenan mardi siwi

Sinawung resmining kidung

Sinuba sinukarta

Mrih ketarta pakartining ngemu luhung

Kang tumrap neng tanah Jawa

Agama ageming aji

 

Jinejer neng Wedhatama

Mrih tan kemba kembenganing pambudi

Mangka nadyan tuwa pikun

Yen tan mikani rasa

Yekti sepi asepa lir sepah samun

Samangsane pasamuwan

Gonyak ganyuk nglelingsemi

 

Nggugu kersane priyanggga

Nora nganggo peparah lamun angling

Lumuh ingaran balilu

Uger guru aleman

Nanging janma ingkang wus waspadeng semu

Sinamun ing samudana

Sesadon ingadu manis

(KGPAA Mangkunegara IV; Wedhatama)

Tegese Tembung:

1. Mingkar-mingkur : ngedohi

2. Angkara      : watak kang ora becik, sipat sarak, angkara murka

3. Akarana       : amarga

4. Karenan       : seneng, kepengin

5. Mardi          : mulang

6. Siwi             : anak, suta, atmaja

7. Sinawung    : diwujudake

8. Kidung        : lelagon, tembang

9. Sinuba         : diurmati banget

10. Sinukarta   : diaji-aji, dipepetri

11. Mrih          : supaya

12. Ketarta      : kasembadan, kelakon

13. Pakarti       : tumindak, panggawe, pagawean

14. Luhung      : luhur

15. Aji             : utama

16. Jinejer        : ditulis, dicritakake

17. Wedhatama : araning kitab, buku

18. Kemba       : kurang

19. Kembenganing : kandhutaning, isining, kebaking

20. Pambudi    : pakarti, pengerten

21. Nadyan     : senajan

22. Tan            : ora

23. Mikani       : ngerteni

24. Yekti         : mesthi

25. Asepa        : sepa

26. Lir             : kaya, kadya

27. Sepah        : sepahan

28. Samun       : kaya

29. Pasamuwan : pepanggihan, kumpulan

30. Gonyak-ganyuk : nyuk-nyukan ora nganggo tata krama

31. Nglelingsemi : ngisin-isini

32. Karsa         : karep

33. Priyangga  : pribadi, dhewe

34. Nora          : ora

35. Peparah     : petung, kira-kira

36. Lamun       : menawa

37. Angling     : omong, ngendika

38. Lumuh       : lumrah

39. Ingaran      : diarani

40. Balilu         : bodho

41. Guru aleman : mung kepengin dialem

42. Janma        : manungsa, wong

43. Waspadeng : waspada ing

44. Semu         : tandha, lambang, glagat

45. Sinamun    : disamun, ora diketokake

46. Samudana : ethok-ethok, ora ngetarani

47. Sesadon     : ngendikan, arep-arepan

48. Ingadu       : diadhepi

49. Manis        : becik

 

Gancarane Tembang:

1.   Ngedohi sipat sarak (angkara murka) amarga kepengin mulang anak, piwulange diwujudake ing tembang kang diurmati lan diajeni, supaya pakartine direrengga kanthi ngelmu kang luhur kang ana ing tanah Jawa, agama (kapercayan lan pitutur luhur) kang diagem/dienggo yaiku kang utama.

2.   Wus ditulis ing buku Wedhatama, supaya ora kurang kandhutaning pakarti, senajan wis tuwa lan pikun, yen ora ngerti ing rasa unggah-ungguh, mesthi sepi kaya sepahan, nalika ana pepanggihan, nyuk-nyukan ngisin-isini (tumindake ora nganggo tata krama).

3.   Nggugu karepe dhewe, ora nganggo petung menawa micara (ngendika), lumrah diarani bodho mung seneng golek alem, nanging wong lang wus ngerti glagat (pralambang) bisa ndhelikake rasane (ora diketokake), menawa arep-arepan (ngendikan) diadhepi kanthi becik.

 

Isi lan Piwulang Ing Tembang

Sawijining karya sastra lumrahe ngemu pitutur kang bisa dituladha dening sapa wae. Tembang Macapat uga minangka salah sawijining wujud karya sastra. Mula kang lumrah ing Tembang Macapat iku uga ana piwulang, tuladha tumindak utama, utawa pesene panganggit (penulis) marang sapa wae kang nembangake utawa kang ngrungokake tembang kasebut.

Tembang Pangkur ing ndhuwur iku mesthi uga ngemu isi kang migunani tumrap sing maca, nembangake utawa kang ngrungokake. Dene isine Tembang Pangkur kang kapethik saka Serat Wedhatama ing ndhuwur yaiku:

1.      Dadi manungsa kudu ngedohi sipat sarak (angkara murka) apa maneh menawa seneng mulang putra.

2.      Pakarti iku kudu direrenga kanthi ngelmu kang luhur.

3.      Pituture agama kang utama kudu bisa ditindakake.

4.      Manungsa iku (enom, tuwa) menawa tumindak kudu nganggo unggah-ungguh.

5.      Wong micara kudu nganggo petung ora nggugu karepe dhewe.

6.      Aja seneng golek alem banjur ora ngerti suba sita.

7.      Dadi wong kudu bisa ndhelikake rasa, ngadhepi wong liya tetep kanthi ulat kang becik.

Yen wis rampung anggonmu mahami Wulangan ing dhuwur, banjur garapen pitakonan ngisor iki: 

 

ASESMEN EMBUN PAGI

Wulangan 1 Semester Genep Kelas VIII Geguritan

 

GEGURITAN

I.  Tegese Geguritan

Geguritan yaiku wedharing rasa pangrasa kang diwujudake ing karya sastra kang mardika (bebas), ora kaiket aturan-aturan tartamtu kaya dene tembang macapat. Geguritan uga diarani Puisi Jawa Modern. Ing puisi jawa modern iki, panulis bisa nelakake apa kang dideleng, apa kang dirasakake, pepenginane, lan liya-liyane.

 

Gatekna tuladha geguritan ing ngisor iki!

Kidung Saka Gunung

dening Woro Puspa

Adoh saka kutha

adoh saka punjering warta

sandhingku gumuk watu, kayu-kayu waru

kiwa tengenku alas gung umyeg tetuwuhan lan manuk tuwu

adoh saka ratu

adoh saka toko lan papan blanja kang ngono iku

daksawang kali mawa kemriciking banyu

dakrasa adheming hawa ing langit kang isih biru

daksesep madu kembang kabak ing semu

rumesep ing pandulu

sumringah bungah ing kalbu

aku mung bocah nggunung

kemulku sarung sarapanku jagung

aku ora pinter gawe kidung

ora wasis nulis ngetung

amung bisa tetulung bapa biyung

nderes, apek cengkeh, nglumpukake kleyung

apa aku bisa ngepelake epek-epekku

kanggo nggayuh panjangkaku?

apa kena aku duwe pangarep-arep

kanggo uripku ing tembe ngarep?

apa oleh aku nglumpukake cipta

kareben padha karo kanca-kanca?

apa bisa aku nyembadani

pasrawungan kang butuh rerenggan edi peni?

watu, gunung, sato kewan lan tetuwuhan

mitra rowangku ing wengi awan

bakal dakjaga salawase jaman

ja keterjang program perumahan

ja ketunjang proyek pelebaran

ja kegusur ngedegake pabrikan

dimen tetep mili weninging warih

supaya lestari wilising winih

(wanci tumiyuping samirana katiga)

      Kawruh Basa

a. punjering wartategese pancering kabar ( pusating pawarta)

b. gumuk tegese gunung cilik

c. kemriciking banyu tegese suara kemricik saka ilining banyu

d. kidung tegese tembang

e. wasis tegese pinter

f. nderes tegese amek legening krambil

g. ngepelake epek-epekku tegese ngepel driji tangan ing epek-epek

h. pangarep-arep tegese panjangka

i. cipta tegesse gagasan, pangangen-angen

j. nyembadani tegese nyukupi, nuruti

k. rerenggan tegese pacakan, pajangan

l. edi peni tegese sarwa becik sarta arang anane

m. sato tegese kewan

n. tetuwuhan tegese thethukulan, wit-witan

o. mitra tegese kanca

p. rowang tegese kanca

q. keterjang tegese ketunjang, ketabrak

r. warih tegese banyu

s. lestari tegese tetep ana

t. wilis tegese ijo tuwa

 

II.  Purwakanthi

Coba digatekake pada(bait) kaping 2 kang dumadi saka limang gatra lan kapungkasan swara u. Iku mujudake tuladha kang diarani purwakanthi. Geguritan kang becik ora kudu migunakake purwakanthi, nanging migunakake purwakanthi bisa nambahi endahing geguritan. Kalamun diwaca nambahi resep, kepenak dirungokake lan nandhes ing pangrasa.

Minangka tambahan sesurupan, purwakanthi saka tembung purwa kang ateges wiwitan lan kanthi ateges gandheng. Mula saka iku purwakanthi bisa ditegesi runtute swara ing ukara, wanda, utawa tembung ing ngarep nggandheng wanda utawa tembung ing saburine.

Miturut wujude, purwakanthi ana 3, yaiku:

1. Purwakanthi guru swara (kang diambali aksara swarane)

Tuladha:

Ajining dhiri gumantung kedaling lathi. (runtut ing swara i)

Desa mawa cara negara mawa tata. (runtut ing swara a)

Inggah-inggih ora kepanggih,(runtut ing swara i)

Saeka praya ing sedya. (runtut ing swara a)

Saeka kapti ing pakarti.(runtut ing swara i)

2. Purwakanthi guru sastra (kang diambali aksara mati utawa konsonan)

Tuladha:

Sluman slumun slamet.(runtut ing hurup sl lan m)

Waras wiris wareg (runtut ing hurup w lan r)

Yekti sepi asepa lir sepah samun. (runtut ing hurup s lan p)

Anggereng anggung gumunggung. (runtut ing ngg)

Tindak tanduk tutur kang kalantur.

3. Purwakanthi basa utawa lumaksita (sing diambali padha tembunge)

Tuladha:

Bayem arda, ardane ngrasuk busana. (runtut ing tembung arda)

Janur gunung, gunung geni lor Ngayoja. (runtut ing tembung gunung)

Tepi wastra, wastra kang tumrap mustaka. (runtut ing tembung wastra)

Mangkana ngelmu kang nyata, nyatane weh reseping ati. (runtut ing tembung nyata)

Urip Iki ora angel, angele sok ginawe dhewe. (runtut ing tembung angel)

 

III. Mangerteni Isine Geguritan

Saupama para siswa ditakoni apa karep utawa isine geguritan kasebut? Menawa lagi maca ora sithik kang mangsuli, “Ya embuh, akeh tetembungan kang ora ngerti tegese." Kanggo mangerteni utawa paham isi geguritan pancen ora gampang, amarga geguritan pancen dudu crita kang tetembungane wantah, nanging tembung-tembunge pilihan, mentes, lan nduweni teges entar(kias). Ana sawetara pítuduh kang bisa katindakake murih gampang nintingi geguritan, yaiku:

1. Digatekake irah-irahan utawa judhule. Irah-irahan minangka cendhela kanggo anguk-anguk kaya ngapa utawa kepriye isine geguritan. Irah-irahan minangka gambaran apa kang diwedharake ing geguritan.

2. Nyoba mangerteni tegese tembung mbaka tembung, kalebu tegese tembung entar, tembung kang tegese ora kaya kang disebutake, nanging nduweni teges beda.Upama, adus kringet ora ateges adus nganggo kringet nanging nduweni teges nyambut gawe abot.

3. Supaya bisa mangerteni isine geguritan, geguritan kasebut bisa didadekake andharan gancaran prosa/parafrase luwih dhisik.

4. Geguritan mono mentes, ora mlaha utawa thok leh apa anane, mula kudu digoleki sari pathi kang dikarepake dening panganggit. Digoleki nuli dionceki.

 

IV.  Maca Geguritan

Latihan dhasar maca geguritan:

1. Latihan maca paling ora kaping telu utawa papat saben irah-irahan/judhul. Maca ing papan kang "terbuka" lan bebas.

2. Latihan pernapasan, bisa nggunakake suwara dhadha lan weteng. Suwara dhadha biasane sora (kanggo nesu, njerit, Isp). Dene suwara weteng biasane kanggo bab-bab kang gawe geter, jero, sedhih, Isp).

3. Latihan ngucapke vocal aksara swara, latihan ngucapke vokal sawanda (dhorrrr, dherrrr, tharrr, hee, hemmm, eh, Isp), rong wanda (geger, teter, mbeler, teler, beser, emper, Isp), telung wanda (laramu, atimu, tapamu kancamu, godhaning, lsp), patang wanda (sesanggeman, gembiraning. tumlawunging. Isp).

4. Latihan pasemon utawa obahing praenan. Upamane mripat merem, mentheleng, panyawang kang landhep utawa malah kosong, digabung karo obahing lambe, pilingan, Isp.

5. Obahing tangan ora perlu sraweyan. Ora kabeh tembung digambarake mawa obahing tangan, samadya wae.

6. Latihan akting: mlaku ing ngarepe kanca-kancane, lungguh ijen, pandeng-pandengan karo kanca, ngguyu, sedhih, Isp.

 

Cathetan nalika maca geguritan:

1 Maca irah-irahan lan jenenge penganggit. Kena diwalik, endi kang dhisik. Iki wajib, kudu.

2. Kena lungguh banjur ngadeg utawa suwalike. Menawa mlaku kudu dislarasake klawan diwaca. irama kapan mandheg kudu ing swasana akting

3. Ngungkurake penonton aja kesuwen, sedhela kena, aja suwe-suwe.

4. Ing wiwitan lan pungkasan maca ora kudu hormat, sanadyan ing lomba. Ora kudu salam, apa maneh ngenalake dhiri pribadine.

5. Menawa ana tembung kang kliwatan ora perlu dibaleni, ora kaya siaran berita ing tv.

 

Paugeran anggone maca geguritan:

Amrih geguritan kang diwaca bisa gampang dipahami lan uga supaya katon nengsemake, mula kudu nggatekake bab-bab ngisor iki:

1. Wicara, kedaling suwara utawa pocapan cetha utawa kurang cetha, apa maneh ora cetha, bijine mesthi beda.

2. Wirama, irama utawa lagu anggone maca, mung lugu wae utawa ana enggak-enggoke kang slaras klawan tetembungane. Ana kang seru, lirih, semangat, nesu, utawa malah ngalentrih sajak nelangsa.

3. Wirasa utawa penghayatan. Rasa iku ana ing batin, nanging menawa maca geguritan kaejawantahake sajroning maca, ora mung dibatin wae. Upamane, maca geguritan kang isine bab kang njalari sedhih mesthine anggone maca ora karo ngguya-ngguyu. Suwara digawe kaya-kaya ati nelangsa lan rinujit-rujit, bisa-bisa kang ngrungokake melu kegawa lan tanpa karasa ngetokake waspa (luh)

4. Wiraga, obahing awak, tangan, sikil, lan praenan. Ora perlu kakehan, kang samadya wae nanging resep dinulu.

 

V.  Nulis Geguritan

Geguritan iku puisi jawa modern utawa puisi jawa gagrag anyar kang ora kaiket mawa paugeran-paugeran tartamtu kaya tembang macapat. Ewa semono tetep kudu nggatekake bab-bab ing ngisor iki:

a. Kawiwitan saka nemtokake underaning gagasan (tema) kang bakal ditulis.

b. Pamilihe tembung trep karo isine geguritan.

c. Migunakake tembung kang mentes.

d. Isine becik, mengku patuladhan utama.

e. Bisa nggunakake basa rinengga (basa kang endah / digawe endah), nggunakake seselan lan purwakanthi.

f. Menawa geguritan diwaca, kudu nggatekake wirama.