Wulangan 2 Semester Genep Kelas 8 Tembang Macapat: Pangkur

 

Wulangan 2 Semester Genep Kelas 8

Tembang Macapat: Pangkur

 

Tembang Pangkur kalebu tembang macapat. Ana panemu, yen tembung macapat saka pamacane papat-papat. Karepe, yen nglagokake pamedhote gatra wiwitan tiba wanda kang angka papat. Adhedhasar lagu gendhing uga dijarwani, macapat wancahan saka mat lan pat. Karepe, tembang iku yen dilagokake ing gendhing nganggo wirama(mat) papat-papat, lire saben sak wirama isi patang wanda(suku kata). Tembung pat nuduhake marang cacahing tandha diakritis(sandhangan) sajroning aksara Jawa sing jumbh sajroning tembang macapat.

Semaken Tembang Pangkur ing ngisor iki!

Pangkur

Satru sekti saya ndadra

pangrenahe kalangkung mbebayani

wus nrabas ing dhusun-dhusun

yeku inuman keras

narkotika obat teler sabu-sabu

sabarang tindak maksiyat

iku kabeh den singkiri.

 

Tembang Pangkur iku kalebu Tembang Macapat kang kaiket mawa paugeran-paugeran tartamtu, yaiku:

a.       Guru gatra, yaiku cacahing gatra (larik) saben sapada (bait).

b.      Guru wilangan, yaiku cacahing wanda(suku kata) saben sagatra.

c.       Guru lagu, yaiku dhong-dhing utawa tibaning swara ing pungkasaning gatra.

 

Saka paugeran kasebut mula bisa dideleng menawa lembang Pangkur nduweni paugeran kaya ngene:

a. Guru gatrane           : 7

b. Guru wilangan        :  8, 11, 8, 7, 12, 8, 8

C. Guru lagu               : i, u, a, u, a, i

 

Kawruh Basa

- satru tegese mungsuh.

- sekti tegese duwe kaluwihan sing ngungkuli kodrat.

- ndadra tegese ndadi, ngambra-ambra.

- pangrenahe tegese reka-rekane, pangapusane.

- klangkung tegese sansaya.

- nrabas tegese nlasak, nembus

- yeku tegese yaiku.

- sabarang tegese kabeh.

- tindak maksiyat tegese tumindak ina.

- densingkiri tegese di adohi, disingkiri.

 

Gancarane Tembang Pangkur ing ndhuwur iku:

Mungsuh kang sekti saya ndadi utawa ngambra-ambra, rekadayane sansaya mbebayani. Wus nlasak utawa nembus (mlebu) ing dhusun-dhusun, yaiku inuman keras, narkotika, obat teler (obat kang njalari mabuk), shabu-shabu lan saakehing tumindak maksiyat. Iku kabeh becike disingkiri.

 

Dene piwulang kang bisa kajupuk saka tembang Pangkur ing ndhuwur iku yaiku:

a. Awake dhewe kudu waspada marang bab-bab kang bisa dadi mungsuh ing panguripan.

b. Aja gampang kena pambujuk kang bisa gawe rusak.

c. Manungsa kudu nyingkiri tumindak maksiyat.

 

Pangkur

Mingkar-mingkuring angkara

Akarana karenan mardi siwi

Sinawung resmining kidung

Sinuba sinukarta

Mrih ketarta pakartining ngemu luhung

Kang tumrap neng tanah Jawa

Agama ageming aji

 

Jinejer neng Wedhatama

Mrih tan kemba kembenganing pambudi

Mangka nadyan tuwa pikun

Yen tan mikani rasa

Yekti sepi asepa lir sepah samun

Samangsane pasamuwan

Gonyak ganyuk nglelingsemi

 

Nggugu kersane priyanggga

Nora nganggo peparah lamun angling

Lumuh ingaran balilu

Uger guru aleman

Nanging janma ingkang wus waspadeng semu

Sinamun ing samudana

Sesadon ingadu manis

(KGPAA Mangkunegara IV; Wedhatama)

Tegese Tembung:

1. Mingkar-mingkur : ngedohi

2. Angkara      : watak kang ora becik, sipat sarak, angkara murka

3. Akarana       : amarga

4. Karenan       : seneng, kepengin

5. Mardi          : mulang

6. Siwi             : anak, suta, atmaja

7. Sinawung    : diwujudake

8. Kidung        : lelagon, tembang

9. Sinuba         : diurmati banget

10. Sinukarta   : diaji-aji, dipepetri

11. Mrih          : supaya

12. Ketarta      : kasembadan, kelakon

13. Pakarti       : tumindak, panggawe, pagawean

14. Luhung      : luhur

15. Aji             : utama

16. Jinejer        : ditulis, dicritakake

17. Wedhatama : araning kitab, buku

18. Kemba       : kurang

19. Kembenganing : kandhutaning, isining, kebaking

20. Pambudi    : pakarti, pengerten

21. Nadyan     : senajan

22. Tan            : ora

23. Mikani       : ngerteni

24. Yekti         : mesthi

25. Asepa        : sepa

26. Lir             : kaya, kadya

27. Sepah        : sepahan

28. Samun       : kaya

29. Pasamuwan : pepanggihan, kumpulan

30. Gonyak-ganyuk : nyuk-nyukan ora nganggo tata krama

31. Nglelingsemi : ngisin-isini

32. Karsa         : karep

33. Priyangga  : pribadi, dhewe

34. Nora          : ora

35. Peparah     : petung, kira-kira

36. Lamun       : menawa

37. Angling     : omong, ngendika

38. Lumuh       : lumrah

39. Ingaran      : diarani

40. Balilu         : bodho

41. Guru aleman : mung kepengin dialem

42. Janma        : manungsa, wong

43. Waspadeng : waspada ing

44. Semu         : tandha, lambang, glagat

45. Sinamun    : disamun, ora diketokake

46. Samudana : ethok-ethok, ora ngetarani

47. Sesadon     : ngendikan, arep-arepan

48. Ingadu       : diadhepi

49. Manis        : becik

 

Gancarane Tembang:

1.   Ngedohi sipat sarak (angkara murka) amarga kepengin mulang anak, piwulange diwujudake ing tembang kang diurmati lan diajeni, supaya pakartine direrengga kanthi ngelmu kang luhur kang ana ing tanah Jawa, agama (kapercayan lan pitutur luhur) kang diagem/dienggo yaiku kang utama.

2.   Wus ditulis ing buku Wedhatama, supaya ora kurang kandhutaning pakarti, senajan wis tuwa lan pikun, yen ora ngerti ing rasa unggah-ungguh, mesthi sepi kaya sepahan, nalika ana pepanggihan, nyuk-nyukan ngisin-isini (tumindake ora nganggo tata krama).

3.   Nggugu karepe dhewe, ora nganggo petung menawa micara (ngendika), lumrah diarani bodho mung seneng golek alem, nanging wong lang wus ngerti glagat (pralambang) bisa ndhelikake rasane (ora diketokake), menawa arep-arepan (ngendikan) diadhepi kanthi becik.

 

Isi lan Piwulang Ing Tembang

Sawijining karya sastra lumrahe ngemu pitutur kang bisa dituladha dening sapa wae. Tembang Macapat uga minangka salah sawijining wujud karya sastra. Mula kang lumrah ing Tembang Macapat iku uga ana piwulang, tuladha tumindak utama, utawa pesene panganggit (penulis) marang sapa wae kang nembangake utawa kang ngrungokake tembang kasebut.

Tembang Pangkur ing ndhuwur iku mesthi uga ngemu isi kang migunani tumrap sing maca, nembangake utawa kang ngrungokake. Dene isine Tembang Pangkur kang kapethik saka Serat Wedhatama ing ndhuwur yaiku:

1.      Dadi manungsa kudu ngedohi sipat sarak (angkara murka) apa maneh menawa seneng mulang putra.

2.      Pakarti iku kudu direrenga kanthi ngelmu kang luhur.

3.      Pituture agama kang utama kudu bisa ditindakake.

4.      Manungsa iku (enom, tuwa) menawa tumindak kudu nganggo unggah-ungguh.

5.      Wong micara kudu nganggo petung ora nggugu karepe dhewe.

6.      Aja seneng golek alem banjur ora ngerti suba sita.

7.      Dadi wong kudu bisa ndhelikake rasa, ngadhepi wong liya tetep kanthi ulat kang becik.

Yen wis rampung anggonmu mahami Wulangan ing dhuwur, banjur garapen pitakonan ngisor iki: 

 

ASESMEN EMBUN PAGI

Wulangan 2 Semester Ganep Kelas 7 Tembang Dolanan

 

Wulangan 2 Semester Ganep Kelas 7

Tembang Dolanan

Lagu dolanan yaiku jinis tembang reripta gagrak anyar sing ora nganggo paugeran gatra, guru lagu, lan guru wilangan. Nanging, biasa ditembangake dening bocah-bocah cilik, utamane ing padesan, sinambi dolanan bebarengan karo kanca-kancane lan bias dibarengi wiramaning gendhing. Lumantar lagu dolanan, bocah-bocah ditepungake bab sato kewan, kewan iwen, thethukulan, tetanduran, bebrayan, lingkungan alam, lansapanunggalane.

Para siswa saiki wayahe wulangan Lagu Dolanan. Coba semaken lagu dolanan ngisor iki!

 

Bang-bang Rahina. Pelog 5

Krengket gerat geret, krengket gerat geret,

nimba aneng sumur sumur sumur

adus gebyar gebyur, segere kepati

segere kepati kepati

bingah bagas kuwarasan

 

A. Teges Tembung

bang-bang       : abang-abang

rahina              : rina, awan

muncul             : katon

sunar                : sorot

sumamburat     : semburat

krengket gerat-geret : swarane timba

aneng               : ana ing

kepati              : banget

bingah             : seneng

bagas kuwarasan : sehat, waras

 

B. Isine Tembang

Wayah esuk srengenge katon semburat abang, pratandha srengenge wis arep muncul. Ing wayah iku keprungu swara manuk oceh-ocehan. Wayahe wong miwiti pakaryan. Ing wayah esuk jaman biyen menawa arep adus kudu nimba luwih dhisik.

 

C. Piwulang Budi Pakarti

1. Tangi esuk iku akeh pigunane tumrap kasarasan.

2. Mangerteni kaendahan alam ciptaning Gusti kang akarya jagad.

3. Ngulinakake adus esuk iku apik kanggo kasarasan.

4 Wong kepengin kepenak kudu gelem rekasane.

  

Ana bocah gundhul dhul

Lunga menyang pasar

Nyunggi nyunggi wakul karo gembelengan

Mlaku ing tengah dalan ora wedi bebayan

Wakule ngglimpang dadi sak ratan

Aja nangis ndhul, mundhak tambah gundhul (2x)

 

Piwulang budi pakarti:

a. Tumindak sembrana bakal cilaka lan rugi wekasane. Mula yen nyambut gawe aja sembrana.

b. Dadi manungsa bisaa rumangsa, aja rumangsa bisa. Yen bisa rumangsa (ngrumangsani marang kahanane dhewe) mesthi bakal lembah manah, tepa salira, nanging rumangsa bisa bakal kumalungkung.

 

Tegese tembung:

Gundhul          : sirahe ora duwe rambut

Pacul               : alat kanggo ngedhuk/maculi lemah

Gembelengan  : sembrana, disambi gojeg

Nyunggi          : nggawa barang ditumpangake ing sirah

Wakul              : wadhah sega

Ngglimpang    : tiba, ketumplak, wutah

Saklatar           : saambane latar

 

Padhang Bulan

Yo prakanca dolanan ing jaba

Padhang bulan padhange kaya rina

Rembulane ne wis ngawe awe

Ngelingake aja padha turu sore

 

Piwulang budi pakarti:

a. Tansah syukur marang ngarsane Gusti, amarga isih diparingi weruh ngrasakake kaendahaning alam.

b. Aja kakehan turu sore, wektu sore iku isih bisa kanggo makarya.

 

Tegese tembung:

Prakanca          : para kanca

Jaba                 : latar, kiwa tengen omah

Rina                 : awan

ngawe-awe      : ngajak

 

Isi :

Tembang dolanan padhang bulan ngandhut makna religius (keagamaan). Wosing lagu dolanan kasebut yaiku manungsa kudu tansah atur panuwun marang Gusti kang Maha Kuwasa kang paring kaendahaning alam kang bisa dirasakake. Kanggo asok rasa syukur mau kanthi ngibadah nindakake kabeh dhawuhe Gusti, utamane nindakake kabeh perintahe lan ngedohi kabeh larangane.

 

Menthog-menthog

Menthog-menthog tak kandhani

Mung rupamu angisin-isini

Mbokya aja ngetok ana kandhang wae

Enak-enak ngorok ora nyambut gawe

Menthog-menthog mung lakumu

Megal-megol gawe guyu

 

Isi :

Menthog-menthog ngemu teges mangerteni marang awake dhewe (instropeksi diri). Dadi manungsa ora kena umuk, amarga sejatine kabeh titah kang ana ing donya iki kuwasaning Allah. Prayogane mbudidaya nyambut gawe kanggo nyukupi kabutuhane urip, ora kesed, ora mung seneng turu. Wong sing seneng turu kuwi awake lemes, otot kaku, gampang kena memala, rejeking ora lancar, Wong urip kudu tansah tumindak becik marang liyan. Ing syair lagu dolanan kasebut dipindhakake menthog, senajan kesed, duwe watak ala, lan seneng turu, ananging isih duwe watak becik kang migunani marang wong liya, yaiku aweh panglipur kang agawe guyu.

 

Ilir-ilir

Lir ilir tandure wus sumilir

tak ijo royo-royo

tak sengguh temanten anyar

cah angon cah angon

penekna blimbing kuwi

lunyu-lunyu penekna

kanggo masuh dodotira

dodotira-dodotira kumitir bedhah ing pinggir

dondomana jlumatana kanggo seba mengko sore

mumpung jembar kalangane

mumpung padhang rembulane

ya suraka .... surak hiyo...

 

Tegese tembung:

tak sengguh     : tak dongakke

masuh              : ngumbah

dodot              : bebed, jarit

kumitir             : kumlebet

jlumatana         : dondomana

 

Piwulang budi pakarti:

a. Ngibadah kanthi tenanan manut agama.

b. Kanggo nggayuh pepenginan kang becik akeh pacobane.

c. Kanggo nggayuh kamulyan akeh pepalange.

d. Yen kebacut tumindak ala enggala nyuwun pangapura (manungsa /Gusti) kanthi tobat banjur tumindaka kang becik, supaya bisa nutup tumindak ala.

e. Mumpung isih ana wektu lan kalodhangan kang amba (ing alam donya) padha tumindak sing becik kanggo sanguning pati sadurunge Gusti nimbali ing alam kelanggengan.

f. Yen bisa kaya mangkono iku,ing alam kelanggengan bakal nemu kepenak (swarga) lan bisa seneng atine (surak surak hore).

 

Isi :

Lagu dolanan lir-lir ngandhut teges religius (keagamaan). Wondene teges kang kaemot ing lagu kasebut yaiku minangka manungsa kudu gumregah, tangi saka kasangsaran lan tansah njaga keimanan supaya oleh kabagyan kaya dene bagyane pengantin anyar. Panjaluk marang bocah angon supaya methik blimbing mau ateges perintah shalat limang wektu. Pambudidaya nindakake rukun Islam kanthi tumemen sanajan ana pepalang. Paribasan nganti sandhangane suwek kana kene nanging kita minangka umat diajab supaya bisa ndandani lan nambah kandeling iman lan taqwa supaya bisa nindakake dhawuhe pangeran.

 

Suwe Ora Jamu

Suwe ora jamu

jamu godhong tela

Suwe ora ketemu

ketemu pisan gawe gela

 

suwe ora jamu

jamu godhong bayem

suwe ora ketemu

ketemu pisan tambah ayem

 

Piwulang budi pakarti:

a. Ketemu sedulur sing wis suwe ora ketemu, becike sing nyenengake tumindake lan tetembungane.

b. Nyambung tali silaturahim migunani banget kanggo lestarining bebrayan

 

CUBLAK-CUBLAK SUWENG

Cublak-cublak suweng,

Suwenge ting gelenter

Mambu ketundhung gudel

Pak empong lera lere

Sapa ngguyu ndhelikake

Sir-sir pong dhele gosong

Sir-sir pong dhele gosong

 

Tegese tembung:

ting gelenter    : pating slebar/bececer

ketundhung     : dikon lunga

pak glempong  : sebutan

lera-lere           : digelar/diratakake

 

Piwulang budi pakarti:

a. Dolanan cublak-Cublak suweng ora mung ijen, bebarengan karo kancane. Mula dadi bocah sing rukun karo kancane.

b. Bocah sing dadi kudu nggoleki gaco sing ana ing genggemane kanca. Anggone nggoleki bola-bali nganti ketemu. Yen salah bocah mau dadi maneh, utawa diukum njoget utawa nyanyi. Iki nuduhake menawa kanggo nggayuh gegayuhan (cita-cita) kudu kanthi usaha, ora wedi rekasa lan pacoban.

c. Ing dolanan kasebut, tangan-tangan padha nggegem kanggo mbingungake ngapusi bocah sing dadi. Nalika gegemane tangan dibukak salah, kabeh padha surak. Budi pekertine dadi bocah aja sok ngapusi lan ngece kanca nanging tumindaka jujur supaya luhur.

Sepuran

Sinten numpak sepur lunga nyang Kediri

wong niki sepur dhur bayare setali

sapa trima nggonceng konangan kondhektur

yen didhendha kenceng napa boten kojur

sinten numpak sepur lunga dhateng Nganjuk

sinten pengin makmur aja seneng umuk.

Tegese tembung:

Sepur         : kereta

sepur dhur : terusan tanpa mandheg

setali           : 25 sen (1 rupiah = 100 sen)

kondhektur : paraga sing naliti karcis ing sepur

didhendha   : dikon bayar amarga nindakake kesalahan

kenceng      : dibayar sanalika

kojur            : cilaka    

umuk           : sombong, semangkeang

 

Piwulang budi pakarti:

1.      Kabeh gegayuhan mbutuhake pangurbanan(wektu, tenaga, pikiran).

2.      Sing sabar bakale subur, tegese bisa katekan gegayuhane(cita-cita).

3.      Becik ketiktik ala ketara, tegese tumindak ala utawa becik tundhane bakal dimangerteni wong liya.

Yen wis mahami wulangan ing dhuwur banjur garapen pitakonan ing ngisor iki!